Sipas njohësve të historisë dhe të trashëgiminë kulturore, shkolla e parë shqipe në Prishtinë nga institucionet shtetërore është lënë në neglizhencë, ku për pasojë po rrezikohet edhe rrënimi i saj. Siç theksuan ata, kjo shkollë kërkon renovim pasi që është njëra ndër trashëgimit kulturore të Kosovës dhe si e tillë duhet të investohet në të, të rinovohet dhe të mbrohet nga institucionet relevante.
Arkitektja, Merita Gorani Bajri gjatë një interviste për KosovaLive thotë se kjo shkollë si trashëgimi kulturore në mbrojtje të përkohshme duhet të mbrohet, duke theksuar se vëmendja institucionale është e rëndësishme dhe nevoja për renovim të këtij objekti është e dukshme.
“Ndërtesa e shkollës së parë shqipe është pjesë e listës së trashëgimisë kulturore në mbrojtje të përkohshme që nga viti 2012. Ndërtesa e kësaj shkolle nuk është̈ në gjendje të mirë. Përveç aspektit të vjetërsisë̈, dëmtimet janë̈ shkaktuar edhe si pasojë e kushteve atmosferike, problemeve statike, intervenimeve të gabuara dhe vandalizmit. Sidoqoftë̈ arsyeja kryesore e degradimit të kësaj ndërtese është̈ neglizhenca dhe jo mirëmbajtja e saj”, tha ajo.
Ajo, tutje shtoi se shkolla e parë shqipe në kryeqytet është në proces të hartimit të Projektit për Konservim dhe Restaurim, si shkak i shembjes së objektit.
“Aktualisht kjo ndërtesë̈ eshtë̈ e liruar nga banorët e përkohshëm që ishin vendosur vite me parë, të cilët për shkak të rrezikut të lartë, në bashkëpunim të QRTK- Prishtinës dhe komunën e Prishtinës, janë larguar dhe akomoduar në banesa banimi të sigurta. Ndërtesa është në bashkëpronësi private, pa përkujdesje deri në vitin 2018-të. Që nga viti 2018-të është̈ nën mbikëqyrje të institucioneve qendrore dhe lokale të trashëgimisë kulturore, aktualisht në proces të hartimit të Projektit për Konservim dhe Restaurim të ndërtesës ‘Shkolla e Parë Shqipe – Prishtinë,” ka thënë Gorani-Bajri.
Sipas arkitektes, Merita Gorani-Bajri, struktura historike e qytetit është̈ duke u shkatërruar si shkak i ndërtimeve të reja, ndërkohë që sipas saj, neglizhenca institucionale po i kufizon edhe renovimet tek objekti i trashëgimisë kulturore me mbrojtje të përkohshme të shkollës së parë shqipe në kryeqytet.
“Ky aset i trashëgimisë̈ kulturore njihet dhe cilësohet lartë për vlerat e saj shumëdimensionale. Elementet arkitektonike si vlerë të kësaj ndërtese cilësohen: volumi dhe formësimi strukturor i ndërtesës; dyert dhe dritaret me harqe; proporcionet dhe lartësia e kthinave; materialet – gurët e gdhendur me kujdes, tullat, llaci i baltës me kashtë, llaci gëlqeror; struktura e mureve te brendshme me hapsire ajrore në mes, e mveshur me thupra të dhe llaç balte te perzier me kashtë; druri- në dysheme e plafon , si dhe konstruksioni i kulmit me mbulese qe duhet rikthyer , tjegulla njelugore antike.”, u tha nga arkitektja, Gorani-Bajri.
Muri i shkëputur në kat (QRTK- Prishtine 2018), foto nga arkitektja, Merita Gorani Bajri
Ajo rikujton se objekti i shkollës së parë shqipe në Prishtinë cilësohet si trashëgimi kulturore e mbrojtur përkohësisht dhe është e mbrojtur me ligj.
”Ndërtesa e trashëgimisë̈ arkitekturore ‘Shkolla e parë shqipe’ përbëhet prej strukturave ndërtimore të shtresuara në periudha të ndryshme historike. Aktualisht, ky monument ruan strukturën origjinale të tij, si dhe kontribuon në sensin e antikitetit dhe kontinuitetit të qytetit. Ndërtesa monument, bazuar në atributet e saj, gëzon mbrojtje statusore dhe është̈ shpallur aset i trashëgimisë̈ kulturore në mbrojtje. Shtrirja perimetrike e mureve të këtij monumenti dhe zona rrethuese mbrojtëse, krijon sipërfaqe të mbrojtur, trajtimi i së cilës i nënshtrohet mbrojtjes ligjore të Republikës së Kosovës”, është shprehur ajo.
Plafonët e dëmtuara (QRTK- Prishtine 2018), foto e realizuar nga arkitektja, Merita Gorani Bajri
Arkitektja, theks të veçantë i vë ndërtimit të shkollës së parë shqipe në kryeqytet, siç thekson ajo, struktura e ndërtimit e bën atë të veçantë si trashëgimi kulturore. Ajo u bën thirrje institucioneve relevante për investime urgjente tek objekti dhe thotë se institucionet shtetërore duhet të jenë vigjilente ndaj mbrojtjes së trashëgimisë kulturore në vend.
“Ndërtesa ka nevojë urgjente për intervenime të duhura dhe adekuate, ndërsa sa i përket cilësisë së intervenimeve me qëllim të ruajtjes të dukjes burimore të asetit si dhe të gjitha vlerave atribuese që e përshkojnë ndërtesën, është një nga kriteret bazë në projektim dhe zbatimin e punëve konservuese dhe restauruese në fushën e trashëgimisë arkitekturore”, tha ajo.
Arkitektja Gorani-Bajri thekson se plani urbanistik dhe neglizhencat e institucioneve në investime tek objekti po e rrezikojnë ekzistencën e kësaj trashëgimie kulturore.
“Mosrespektimi i perimetrit të ndërtesës, zonës mbrojtëse përreth dhe regjimit mbrojtës brenda kësaj hapësire ka mundësuar degradimin e ndërtesës së shkollës së parë shqipe në Prishtinë. Fondet e pamjaftueshme të institucioneve që merren me trashëgimi kulturore në vend kanë ndikuar po ashtu në gjendjen e keqe të ndërtesës, kjo e cila mund të rrezikojë edhe ekzistencën e kësaj ndërtese”, thotë ajo.
Gorani-Bajri thekson se institucionet relevante të trashëgimisë kulturore në vend, në çdo vit e prezantojnë planin e tyre vjetor të punës, por sipas saj, shumica e këtyre planeve nuk gjejnë zbatim dhe si të tilla mbesin vetën në letër.
“Në të gjitha institucionet e trashëgimisë kulturore dhe tek Qendrat Rajonale të Trashëgimisë Kulturore, çdo vit, prezantojnë planin e hartuar vjetor të punës, dhe në përmbajtjen e këtij plani, në pjesën më të madhe, parashtrohen projekte të të gjitha niveleve me qellim të ruajtjes dhe mbrojtjes të ndërtesave të trashëgimisë kulturore, dhe ka numër të madh në nevojë për hartime dhe intervenime urgjente, mirëpo me keqardhje, çdo vit, nga ky plan një përqindje shumë e vogël e projekteve gjejnë përkrahje për zbatim”, ka thënë Gorani-Bajri.
Ajo tregon se mbrojtja dhe konservimi i aseteve të trashëgimisë kulturore në kryeqytet për qellim kanë ruajtjen e autenticitetit dhe integritetit të asetit në aspektin hapësinor, strukturor dhe atë kulturor në përgjithësi.
Për investime-renovime në shkollën e parë shqipe në kryeqytet, KosovaLive ka pyetur edhe Ministrinë e Kulturës dhe Komunën e Prishtinës, por nga asnjëra nuk është marrë përgjigje konkrete lidpur me planet në të ardhmen. Ministria e Kulturës nuk është përgjigjur fare në pyetjet tnë lidhje me objektin e kësaj shkolle, ndërsa nga Komuna janë përgjigjur se momentalisht nuk ka asnjë planifikim për investime në këtë objekt të trashëgimisë kulturore.
“Nuk kemi planifikuar ende intervenim në Shkollën e Parë Shqipe”, Blerta Basholli, drejtoreshë për kulturë në Komunën e Prishtinës.
Arkitektja Gorani-Bajri përsërit se objekti i shkollës së parë shqipe në kryeqytet është i mbrojtur me ligj dhe si i tillë mbrohet dhe investohet në ndërtim sipas planeve të skicuara nga institucionet relevante.
“Bazuar në Ligjin për Trashëgimi Kulturore, ndërtesa “Shkolla e parë Shqipe’”në Prishtinë ka zonën e mbrojtur prej perimetrit të saj dhe lokacioni ku ndodhet është pjesë e zonës historike të Prishtinës e cila tashme gëzon statusin ligjor të mbrojtjes dhe rrjedhimisht pritet te integrohet si platformë bazë dhe e rëndësishme në hartimin e Planit zhvillimor urban (PZHU) të qytetit të Prishtinës, që ofron udhëzime të përgjithshme për të trajtuar zonën historike, mirëpo jo edhe udhëzime detale se si do të duhej të trajtohej kjo zonë”, përfundon ajo.
Ajo tutje shton se ky plan rekomandon mbrojtjen e tërësishme të zonës historike të kryeqytetit.
Gorani-Bajri rikujton se,ky objekt është shkatërruar dhe rinovuar disa herë para shumë viteve.
“Sipas dokumenteve ndërtesa në fjalë ishte djegur në vitin 1881, dhe është rindërtuar nga pronarët e tij, bijtë e Jashar Pashës. Në vitin 1888, në këtë objekt ishte projektuar që të nisë një shkollë e tipit ‘Idadije’, që nisi të vepronte pas Revolucionit Xhonturk (1908). Shkolla të tipit ‘Idadije’ përveç Prishtinës kishte edhe në Pejë e Prizren. Përvec funksionit primar si shkollë e ndërtuar në vitin 1863, pas Luftës së II-të botërore kjo ndërtesë̈ është̈ përdorur si kazermë gjatë kohës së ish-Jugosllavisë, e më pas edhe për qëllim banimi nga disa familje deri në vitin 2018”, ka thënë arkitektja, Merita Gorani-Bajri.
Pamje e ndërtesës gjatë viteve të 50-ta (QRTK Prishtinë 2018), arkitektja, Merita Gorani Bajri
Ndërsa, njohësi i arsimit, Zijadin Gashi gjatë një interviste për KosovaLive ka thënë se sipas historisë, shkollat e para në kryeqytet janë hapur gjatë Luftës së Dytë Botërore.
“Shkollat e para laike shqipe në Prishtinë janë hapur në kohën e Luftës së II Botërore, kur Kosova ishte e okupuar nga Italia dhe Gjermania, me ç’rast është formuar edhe për herë të parë shteti etnik shqiptar, por ishte e sunduar nga Italia, përkatësisht Gjermania”, tha ai.
Gashi thekson se shkollat e para në Kosovë janë hapur që nga shekulli shtatëmbëdhjetë dhe siç thotë ai, priftërinjtë ishin ata që kishin marrë iniciativën e hapjes së shkollave shqipe në vend.
“Shkollat e para shqipe në Kosovë janë hapur nga priftërinjtë katolik shqiptar, si shkolla fetare katolike, që nga mesi i shekullit XVII. Si shkollë e parë shqipe merret shkolla e hapur nga prifti Andrea Bogdani (1600–1683), në Fjalorin Enciklopedik të Kosovës – Ndre Bogdani. Pastaj shkolla të tilla kanë funksionuar në Pejë, Prizren, Suharekë, sidomos me angazhimin e priftit Gegë Mazreku”, u shpreh Gashi.
Ai përmend edhe kontributdhënien e njohësve të arsimit të Shqipërisë të cilët në kohën e pushtuesve e kishint ndihmuar Kosovën me mësimdhënës.
“Në vitin shkollor 1941/42, Ministria e Arsimit e Shqipërisë, në Kosovë dhe në viset e çliruara, çeli shkollat shqipe dhe për këtë qëllim dërgoi rreth 400 mësues, që kishin për detyrë të mbanin mësim dhe të minimizonin pasojat shkombëtarizuese që kishte ndjekur politika shoviniste e pushtetit serb ndaj popullit shqiptar”, theksoi Gashi.
Sipas tij, veprimtaria arsimore e mësuesve shqiptarë në Kosovë ishte tek kurset për analfabetë, në kurset e punës së dorës për gra dhe në shkollat e rregullta për të dy gjinitë.
“Si objekt i parë shkollor në gjuhën shqipe konsiderohet ndërtesa afër ndërtesës së komunës së Prishtinës, te rrethi i rrugës së ‘UÇK’-së dhe ‘Ilir Konushevci’. Ky objekt nuk është renovuar”, tha ai.
Gashi po ashtu thekson rëndësinë e trashëgimisë kulturore në kryeqytet që kërkon kujdes të veçantë.
“Duke e njohur të kaluarën e njeh dhe e çmon të sotmen si dhe e parashikon të ardhmen. Trashëgimia kulturore në Prishtinë mbi 99% është shkatërruar nga ndërtimet e reja. Gjithsesi është i domosdoshëm një muze qendror i Shtëpive Shkolla në Prishtinë. Deri më tash nuk është treguar ndonjë interesim serioz nga institucionet apo iniciativat e tjera. Fjalë ka pasë, kurse punë hiç”, është shprehur ai.
Gashi, kritikon institucionet relevante për trashëgimi kulturore duke thënë se kanë neglizhuar objekte të cilat kanë histori dhe si të tilla kërkojnë mbrojtje dhe investime për të ruajtur trashëgimin më tutje.
“Shiko se çka është duke u bërë me Hamamin e Prishtinës dhe Xhaminë e Brincave (të Çarshisë) po ashtu në qendër të Prishtinës, e cila xhami është unikat në Europë, sepse e ka tërë minaren prej gurit – edhe majën e saj”, përfundon Gashi.
Misioni OSBE-së në Kosovë është shprehur se mbrojtja e trashëgimisë kulturore në Kosovë, cilësohet si paqe për vendin. Kaltrina Thaçi, menaxhere e programit në CHWB Kosova, gjatë një interviste për KosovaLive tha se objekti i shkollën e parë shqipe në Prishtinë, si shkak i neglizhencës institucionale është shkatërruar.
“Shkolla e parë shqipe është̈ monument në qendër të Prishtinës, nga e cila komuniteti nuk përfiton. Data e fundit e përdorimit të këtij monumenti nuk dihet. Për shkak të neglizhencës, gjendja e këtij monumenti sot është̈ e mjerueshme dhe dita ditës vazhdon të degradohet dhe rrezikohet nga faktorë̈ të ndryshëm”, ka thënë ajo.
Siç thekson Thaçi, shkolla e parë shqipe në kryeqytet kujton histori nga e kaluara, atë tek zhvillimi mësimor i shqiptareve në kohëra të vështira.
“Shkolla e parë shqipe na kujton kohën kur dikur shqipëtarët nuk ishin shumë të përfshirë̈ në procesin mësimor që zhvillohej në gjuhën osmane. Si shkollë e tipit ‘Ruzhdije’ apo gjimnaz i ulët, ky monument u ndërtua nga Abdurrahman Pasha, biri i Jashar Pashës menjëherë̈ pas dy zjarreve të mëdha që kapluan qendrën e Prishtinës”, rrëfen ajo.
Shkollën e parë shqipe të kryeqytetit ajo e quan monument arkitekturor.
“Ndërtesa e Shkollës së Parë Shqipe është monument arkitekturor, pjesë e listës së trashëgimisë kulturore në mbrojtje të përkohshme të ministrisë së Kulturës, Rinisë dhe Sportit. Sipas certifikatës së pronësisë̈ me nr. P- 71914059-04874-6, ndërtesa është̈ pronë private e Agim Humollit dhe Ismet Gashit”, tha ajo.
Ndër të tjerash, ajo thekson se Qeveria dhe institucionet e tjera kompetente kanë për obligim mbrojtjen e trashëgimisë kulturore në vend.
“Trashëgimia kulturore është një ndër sektorët prioritarë të qeverisë. Sipas nenit 9 të Kushtetutës, e njëjta duhet të sigurojë ruajtjen dhe mbrojtjen e trashëgimisë kulturore. Për më tepër, Republika e Kosovës obligohet që të promovojë ruajtjen e kësaj pasurie, si dhe ka detyrime të veçanta për sigurimin e mbrojtjes efektive të monumenteve të trashëgimisë kulturore, siç përcaktohet në nenin 58, paragrafi 5 i Kushtetutës së Republikës së Kosovës”, ka thënë Thaçi.
Edhe ajo i fajëson instituciones relevante për neglizhencë në ruajtjen e trashëgimisë në vend.
“Gjatë analizimit pamor, është̈ konstatuar që ‘Shkolla e Parë Shqipe’ nuk është̈ në gjendje të mirë. Përveç̧ aspektit të vjetërsisë̈, dëmtimet e shumta janë̈ shkaktuar edhe si pasojë e kushteve atmosferike, problemeve statike, intervenimeve të gabuara dhe vandalizmit. Sidoqoftë̈ arsyeja kryesore e degradimit të kësaj ndërtese është̈ neglizhenca dhe jo mirëmbajtja e saj. Kjo ndërtesë ka nevojë të konservohet dhe rijetësohet menjëherë”, theksoi ajo.
Sipas saj, trashëgimia kulturore e Kosovës nuk është në nivelin e duhur.
“Gjendja e aseteve të trashëgimisë kulturore në Kosovë në përgjithësi është e degraduar. Asetet e TK kanë nevojë për trajtim imediat, përkujdesje dhe promovim të vlerave të tyre. Trashëgimia kulturore përfaqëson identitetin tonë dhe si e tillë ajo duhet të ruhet, trajtohet e promovohet për brezat e ardhshëm”, përfundon Thaçi.
Shqipdona Gashi
Ky artikull është shkruar në kuadër të projektit “Ngritja e Aftësisë Mediale dhe Digjitale”/”Enhancing Media and Digital Literacy”, e mbështetur nga Albany Associates.
